بررسی آسیبهای شبکه های اجتماعی در خانواده ها

آسیب‌های نوپدید،شبکه‌های اجتماعی مجازی وخانواده‌ی ایرانی

میلیون‌ها سال از اختراع آتش و ابزار گذشته است. انسان‌ها با ابزار به شکار پرداخته و روزگار گذرانده‌اند. بعد بشر به کشت و زرع روی آورده و عصر کشاورزی (موج اول) شکل گرفته است زمین نماد اقتدار در این دوره بوده است. بعد از هزاران سال فکر و اندیشه بشری رشد کرده و دست به اختراع و اکتشافات زده و عصر صنعت (موج دوم) شروع شده و با ورود صنایع و تکنولوژی به زندگی موجبات راحتی و آسایش انسان‌ها را فراهم آورده است و سرمایه و پول مشخصه اصلی آن بوده است.

پس با توجه به نیاز انسان به اطلاعات و دانش در زمینه‌های مختلف ، عصر اطلاعات و ارتباطات  یا دوره فرا صنعتی (موج سوم) آغاز شده و تغییرات و دگرگونی‌های شگفت انگیزی را در ابعاد مختلف بشری به وجود آورده است. موج سوم با کامپیوتر و اینترنت شروع شده است و سرعت توسعه علم ، دانش و فناوری اطلاعات به شدت افزایش داشته است. کسب اطلاعات، آگاهی و دانایی مشخصه اصلی موج سوم است.

با توجه به رشد سریع تکنولوژی و فناوری اطلاعات (it)1 و سرعت بالای ارتباطات و تبادل اطلاعات عصر چهارمی در دنیا شروع شده که چهارمین موج تغییر در جهان بوده و به فضای مجازی2 یا زندگی دوم3یا زندگی مجازی4 شهرت دارد و به عصر مجازی معروف شده است.

عصر مجازی (موج چهارم) یعنی زندگی در وایبر5، لاین6، واتس آپ7 ، تانگو8 ، بیتالک9، فیس‌بوک10، توئیتر11، لینکدین12، مای اسپیس13، نینگ14 ، تلگرام15و دیگر شبکه‌های مجازی ...  عصر مجازی در واقع شکل توسعه و تکامل یافته عصر اطلاعات و دانش است و در آینده نزدیک ظهور کرده و فضای سه بعدی را در اختیار بشر قرار خواهد داد تا تخیّل انسان بتواند به حقیقت نزدیک شده و فضای بسیار توسعه یافته‌تر و متفاوت‌تری با جهان امروز را فرا روی بشر قرار دهد.

نوجوانان و جوانان ایرانی روز به روز به استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی16 گرایش پیدا می‌کنند. اگر نگاهی به آمار جمعیت عضو در شبکه‌های اجتماعی بیندازیم، می‌توان دریافت که این فضا ، مکانی برای زندگی مجازی17 و هویت‌یابی18 جوانان تبدیل شده است. فضای مجازی بستری مناسب برای دریافت اطلاعات است. این فضای مجازی محل ارتباط گیری روزمرّه ، گذراندن اوقات فراغت و سایر فعالیتهای جوانان است. شبکه‌های اجتماعی یکی پس از دیگری ظهور نموده و این شبکه‌ها با به وجود آوردن پدیده نوینی به نام «زندگی دوم» به دنبال ایجاد تغییرات بنیادین در طرز تلقی، نگرش19و سبک زندگی20 جوانان است.

این شبکه‌ها می‌توانند بر فرهنگ‌پذیری افراد جامعه تأثیر گذاشته ، ادبیات و پوشش آنها و همچنین روابط با همجنس و جنس مخالف را دگرگون کنند و کلیه شوون زندگی را با سرعت بالا و توان نفوذ و تأثیرگذاری بیشتر تحت سیطره خود قرار دهند. (نظریه تزریقی یا گلوله جادویی)21

در این میان سبک زندگی بشری، ارزش‌های معنوی و دینی، اخلاق و انسانیت که در عصر ارتباطات22 و اطلاعات23 زندگی کرده و در چند قدمی ورود به عصر مجازی است، پیچیدگی‌های خاص خودش را دارد. امروزه فراگیری اینترنت و فناوری‌های جدید ارتباطی و اطلاعاتی موجب ظهور «فضای مجازی» در کنار جهان واقعی شده که این امر معادلات و الگوهای ارتباطات سنتی، تولید، انتقال و مصرف اطلاعات24را به هم زده و موجب تغییر در آن شده است.

مسأله مهمی که در برنامه‌ریزی فرهنگی جوانان جلب توجه می‌کند، همان پدیده نوین عصر مجازی25 است که با توجه به ظهور عرصه‌ی نوین برای زندگی بشر به خصوص نسل جوان، برنامه‌ریزی و اتخاذ استراتژی‌های مناسب با این فضا برای پرورش جوانان با الگوهای ایرانی و اسلامی اهمیت و ضرورت پیدا می‌کند.
 

تعاریف و اصطلاحات

 

آسیب‌های نوپدید

با پیشرفت روزافزون علم و تکنولوژی، جوامع مختلف در گذر از جامعه سنتی به یک جامعه پیشرفته علاوه بر حفظ بسیاری از آسیب‌های اجتماعی که از قبل موجود بوده است، با آسیب‌های اجتماعی جدید روبه رو می‌شوند که به خاطر نداشتن سبقه و پیشینه در جوامع انسانی به آنها آسیب‌های اجتماعی نوپدید می‌گویند.

آسیب‌های نوپدید ، آسیب‌های مرتبط با با فناوری جدید ارتباطی است که آسیب‌های ناشی از استفاده از ماهواره، بازی‌های رایانه‌ای، فضاهای مجازی، تلفن همراه و اینترنت می‌تواند در این مجموعه قرار گیرد.
 

اینترنت

اینترنت به نحو آشکار به زیرساخت‌های تکنولوژیک کامپیوترهای شبکه‌ای اشاره دارد که ارتباطات دیجیتالی را در سطح دنیا ممکن می‌سازند.

اینترنت سیستمی جهانی از شبکه‌هایی از کامپیوترهای به هم پیوسته است که از پروتکل اینترنتی استانداردی (TCP/IP) برای خدمت رسانی به میلیاردها کاربر در سراسر جهان استفاده می‌کند.

اینترنت شبکه‌ای است که از میلیون‌ها شبکه محلی یا سراسری مخفی، عمومی، دانشگاهی، تجاری و دولتی تشکیل شده است که توسط تکنولوژی‌های الکترونیکی، بی‌سیمی و نوری به یکدیگر متصل شده‌اند. اینترنت محدوده وسیعی از منابع اطلاعاتی و سرویس‌ها نظیر صفحات به هم گره خورده اینترنتی در شبکه جهانی وب26 و یا ایمیل‌های الکترونیکی را در خود جای داده است.
 

خانواده

خانواده پایه‌ی بنیادین اجتماع، سلول سازنده‌ی زندگی انسان، خشت بنای جامعه، کانون اصلی حفظ سنت‌ها، هنجارها و ارزش‌های اجتماعی است و شالوده‌ی استوار پیوندهای اجتماعی و روابط خویشاوندی و کانونی برای بروز و ظهور عواطف انسانی و پرورش اجتماعی است.

خانواده واحدی است که براساس ازدواج پدید می‌آید و از آغاز پیدایی خود، همچون حریمی امن، زندگی انسان را در بر گرفته و موج تازه‌ای در درون شبکه‌ی خویشاوندی ایجا می‌کند که شمار زیادتری از خویشاوندان را نیز به هم پیوند می‌دهد. آنچه در خانواده از اهمیت برخوردار است، توجه به ارزش‌ها به ویژه ارزش‌های خانوادگی و اجتماعی است.
 

شبکه‌های اجتماعی

یکی از مهمترین رسانه‌های اجتماعی، شبکه‌های اجتماعی است. شبکه اجتماعی مجازی زنجیره‌ای از ارتباطات و گروه‌های شبکه اجتماعی یا حضور غیر فیزیکی افراد در یک محل مجازی است. شبکه‌های اجتماعی به مثابه راه‌های مختلفی می‌مانند که مردم در زمان عبور از آن می‌توانند در مورد مسائل مختلف باهم صحبت کنند، اطلاعات عمومی یا خصوصی خود را در قالب‌های مختلف اعم از عکس، ویدئو، واژه‌ها، دست نوشته و .... با فرد خاص یا گروه خاصی به نمایش و اشتراک بگذارند. اخیراً بحث ارتباط شبکه‌های اجتماعی با آموزش مورد توجه متخصصین و کارشناسان آموزش الکترونیکی قرار گرفته است.
 

فضای مجازی

فضای سایبر به مجموعه‌هایی از ارتباطات درونی انسان‌ها از طریق کامپیوتر و وسایل مخابراتی بدون در نظر گرفتن جغرافیای فیزیکی گفته می‌شود. یک سیستم آنلاین، نمونه‌ای از فضای سایبر است که کاربران آن می‌توانند از طریق ایمیل با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. فضای مجازی، مکان‌های مجازی هستند که در آنها افراد با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند و این ارتباط توسط فناوری‌های اینترنتی ممکن شده است. به بیان دیگر، فضای سایبر یا مجازی محیط الکترونیکی واقعی است که ارتباطات انسانی به شیوه‌ای سریع، فراتر از مرزهای جغرافیایی و با ابزار خاص خود در آن زنده و مستقیم روی می‌دهد.
 

ویژگی‌های فضای سایبری (شبکه‌های اجتماعی مجازی)

 

1ـ جهانی و فرامرزی بودن

از ویژگی‌های منحصر به فردی که فضای سایبر را از دیگر رسانه‌ها ممتاز می‌سازد، جهانی بودن آن است. هر فردی در دو نقطه از جهان می‌تواند از طریق آن به آسانی به جدیدترین اطلاعات دست یابد. مرزهای جغرافیایی تاکنون نتوانسته از گسترش روزافزون فضای سایبر جلوگیری کند. از این رو، هر نوع فیلتر و مرزبندی در برابر آن بسیار دشوار می‌نماید.
 

2ـ دستیابی آسان به آخرین اطلاعات

چنانچه بخواهید به آخرین مقاله، کتاب و یا خبری که در زمینه تخصصی در سطح جهان منتشر شده، دست یابید، ساده‌ترین و سریع‌ترین راه استفاده از فضای سایبر است.
 

3ـ جذابیت و تنوع

رسانه‌ها از فیلم، عکس، متن و یا هر هنر دیگری برای جذاب کردن خویش استفاده می‌کنند و این ابزارها در فضای سایبر قابل دستیابی است به ویژه آنگاه که هیچ نظارت و فیلتری توان محدود کردنش را نداشته باشد. از ویژگی‌های منحصر به فردی که در تنوع و جذابیت فضای سایبر تأثیر بسزایی دارد، مشتری محوری محض است.

در متون نوشتاری ارتباطی تنگاتنگ میان خوانندگان و نویسندگان وجود دارد که خواننده به راحتی می‌تواند نظر خود را با شخص نویسنده در میان بگذارد.

از سوی دیگر، امکان نظر سنجی و ارزیابی در این فضا بسیار آسان‌تر و روزآمدتر است و این توانایی را به داده پردازان، فروشندگان و عرضه کنندگان محصولات اینترنتی می‌دهد که از آخرین خواسته‌های مشتریان و مخاطبان خود مطلع گردند.
 

4ـ آزادی اطلاعات و ارتباطات

معنای واقعی آزادی اطلاعات در فضای سایبر محقق شده است. از این رو، شما هر نوع اطلاعاتی را که بخواهید اعم از فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، بدون محدودیت‌های حاکم بر دیگر رسانه‌ها در فضای سایبر قابل دسترسی است. آزادی ارتباطی نیز از ویژگی‌های دیگر فضای مجازی است که در دیگر وسایل ارتباطی تا این حد قابل دستیابی نیست.
 

خصوصیات و عملکرد شبکه‌های اجتماعی

1ـ ارایه خدمات مانند چت، وبلاگ نویسی، ایمیل، پیام‌های فوری، ویدئو، اشتراک گذاری فایل، اشتراک گذاری عکس و غیره

2ـ ساخت یک پایگاه داده از کاربران که باعث می‌شود تا کاربران دوستان خود را بیابند در عین حال اجتماعات مختلفی هم شکل می‌گیرند.

3ـ آزاد و بدون هزینه هستند.

4ـ به اشتراک گذاری علاقه‌مندی‌ها (دیدگاه‌های سیاسی و یا فعالیت‌های تجاری، مذهبی، ملیت و مبتنی بر هویت و ....)

5ـ ترکیب‌سازی‌های جدید برای گرفتن اطلاعات و ارتباطات از قبیل اتصال به تلفن همراه

6ـ اضافه کردن ویژگی‌های جدید را براساس نظرات کاربران دارند.

7ـ اجازه دادن به کاربران برای دسترسی و تنظیم قوانین و حفظ حریم خصوصی

8ـ ایجاد جوامع و گروه‌های مختلف

9ـ فراهم کردن زمینه‌ای برای ملاقات با افراد غریبه یا کسانی که به زمینه‌های مختلف مورد نظر افراد، نزدیک هستند.

انسان در خانواده، فرایند جامعه‌پذیری را می‌آموزد که مجموعه‌ای از بایدها و نبایدها است و بالاخره نقش‌هایی را در روابطش با دیگران یاد می‌گیرد. آنچه در خانواده از اهمیت برخوردار است، توجه به ارزش‌ها به ویژه ارزش‌های خانوادگی و اجتماعی است. ارزش‌های اجتماعی از اساسی‌ترین عناصر نظام اجتماعی هستند که از طریق آنها می‌توان جامعه را کنترل کرد و به سوی زوال یا تعالی سوق داد. بنابراین، خانواده‌ها باید عواملی را که موجب پیدایش، شکل‌گیری و تقویت ارزش‌ها و ارتباطات خانواده و جامعه می‌شوند، بشناسند.

مفهوم خانواده در کشور ما از معنایی وسیع‌تر برخوردار است، زیرا صمیمیتی که در خانواده ایرانی حاکم است در خانواده‌های بسیاری از کشورها از جمله غرب دیده نمی‌شود. امروزه، شیوه‌های ضربه زدن به فرهنگ و هویت ملی یک کشور تغییر یافته و دشمنان سعی می‌کنند از طریق جنگ نرم‌افزاری به فروپاشی بنیان خانواده و آرا و عقاید جوانان آن مرز و بوم نایل آیند.

در دنیای ماشینی و شهری امروز که والدین فرصت چندانی برای صرف وقت با فرزندانشان ندارند و از طرف دیگر تک فرزندی بودن خانواده‌ها، والدین ساده‌ترین راه را برای سرگرم نمودن فرزندانشان انتخاب می‌نمایند، بدین صورت که ابزارهایی همچون تلفن همراه، لپ‌تاپ، رایانه شخصی و اینترنت را در اختیار فرزند دلبندشان قرار می‌دهند تا او در اتاق خود به کار با آنها مشغول شود؛ حال آن که فرزند تنها از نظر فیزیکی در محیط امن خانه به سر می‌برد، ولی در عمل از طریق این وسایل به ویژه اینترنت به دنیایی به مراتب بزرگتر از محیط پیرامونش قدم می‌نهد و با چیزهایی مواجه می‌شود که بسیاری از پدران و مادران از وجود آنها آگاه نیستند.

گسترش فناوری‌های نوین در عرصه‌ی الکترونیک و رایانه در چند دهه‌ی گذشته، موجب پدیدار شدن انواع و اقسام لوازم و برنامه‌های الکترونیکی  و رایانه‌ای از جمله اینترنت، تلفن همراه، ماهواره و ... در جهان شده است. انکار ناپذیر است که این تحولات و پیشرفت‌ها، زندگی بشری را چندین برابر آسان‌تر نموده است.

اما در آن سوی سکه، نمی‌توان از آسیب‌های ناشی از این فناوری‌های نوین غافل ماند. به طور کلی، گسترش اینترنت و شبکه‌های مجازی در جامعه موجب بروز فرصت هایی جهت افزایش آگاهی افراد و حتی ایجاد اشتغال برای برخی از افراد شده است، ولی تهدیداتی نیز به همراه دارد. با وجود اینترنت، علاوه بر وجود دنیای واقعی و الگوهای ارتباط سنتی در آن، فضاهای مجازی نیز ایجاد شده اند که نحوه‌ی تولید، انتقال و مصرف اطلاعات در آنها دیگر به شیوه ی سنتی صورت نمی‌پذیرد و این الگوها، کاملا دگرگون شده اند.

گسترش فضاهای مجازی مانند سایر انواع دیگر تحولات و پیشرفت ها،پیامدها و آثار مثبت و منفی گوناگونی را در جامعه و زندگی کاربران این گونه فضاها ایجاد کرده است. مثبت ترین پیامد آن را می‌توان تسهیل و تسریع ارتباطات و تبادل اطلاعات دانست. منفی ترین پیامد آن را می‌توان به خطر افتادن حریم خصوصی افراد، منزوی شدن آنها و از هم پاشیدگی بنیان خانواده معرفی نمود. اصلی ترین علتی که می‌توان برای بروز این پیامدهای منفی بیان داشت، این است که در فضای مجازی افراد نمی توانند به شناخت صحیح و کافی از هم دست یابند.

کودکان و نوجوانان عصر حاضر مانند کودکان و نوجوانان نسل‌های گذشته نیستند که تنها با بازی کردن با همسالانشان و تماشای کارتون‌های تلویزیونی سرگرم شوند. تقریباً تمامی این کودکان و نوجوانان از همه‌ی این فناوری‌ها یا برخی از آنها برخوردارند. صرف نظر از کاربرد وسیع این ابزارها، آنچه امروزه کاربرد وسیعی یافته و بخش وسیعی از فعالیت های روزمره ی افراد را پوشش می‌دهد، اینترنت و به تبع آن فضای مجازی است.

کشور ما از نظر بهره مندی از اینترنت در بین 187 کشور جهان رتبه 87 را دارد که بر اساس طبقه بندی اتحادیه جهانی مخابرات جزء کشورهای متوسط به شمار می رود. 35 درصد استفاده کنندگان اینترنت را قشر جوان تشکیل می دهند و میانگین صرف شده برای اینترنت 52 دقیقه در هفته است.

شبکه های دوست یابی در کشور ما به سرعت در میان جوانان ایرانی محبوب شده است و ایرانی ها رتبه سوم را در این شبکه‌ها کسب کرده اند.

فرهنگ رسانه‌ای اینترنت، فضای ذهنی جوانان را اشغال کرده و از آن مهمتر، نمایانگر نقش خانواده در کنار این ابررسانه است که والدین روی فرزندان خود تا چه حد کنترل تربیتی و نظارت اخلاقی دارند.

نتیجه تحقیقات انجام شده در کشور، نشان می‌دهد که بیشترین استفاده کنندگان از اینترنت جوانان هستند و 35 درصد از آنها به خاطر حضور در چت روم27 (اتاق گفتگو)، 28 درصد برای بازی های اینترنتی، 30 درصد به منظور چک کردن پست الکترونیکی و 25 درصد نیز به دلیل جستجو، در شبکه جهانی هستند.

اینترنت شکاف میان نسل‌ها را بیشتر کرده است و اکنون شکاف میان نسل دوم و سوم علاقمند به اینترنت نیز آشکار شده، به گونه‌ای که هیچ یک زبان دیگری را نمی فهمند. امروزه با ورود وسایل و تکنولوژی‌های جدید به عرصه خانواده‌ها شاهد این هستیم که والدین و فرزندان ساعت‌های متمادی در کنار یکدیگر می‌نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند.

ما دیگر کمتر نشانه‌هایی از آن نوع خانواده‌هایی را داریم که والدین و فرزندان دور هم نشسته و درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفتگو کرده و نظرات همدیگر را راجع به موضوعات مختلف جویا شوند. در شرایط فعلی روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گراییده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت‌های اجتماعی و تجربه‌های زیسته مختلف، زندگی را از دیدگاه خود نگریسته و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می‌کنند. نسل دیروز (والدین) احساس دانایی و با تجربگی می‌کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پیشرفت‌های روز است، در برابر آنها واکنش نشان می‌دهد و چون از پس منطق و نصیحت‌های ریشه‌دار و سرشار از تجربه آنها بر نمی‌آید به لجبازی روی می‌‌آورد.

امروزه سرعت تکنولوژی شکاف بین نسل فرزندان و والدینشان را بسط داده است. براساس اظهارات معاون سازمان بهزیستی کشور، میزان گفتگو در بین اعضای خانواده در کشور تنها حدود 30 دقیقه است که این می‌تواند آسیب‌زا باشد. فرزندان در مقایسه با والدین با وجود اینکه در یک فضای فرهنگی زندگی می‌کنند اطلاعات، گرایش‌ها و رفتارهای متفاوتی دارند، عوامل متعددی نظیر سرعت تحولات و بسط ارتباطات با جهان توسعه‌یافته، توجه بیشتر جوانان به برنامه‌های جهانی‌شدن فرهنگ، رسانه‌ها، گسترش روزافزون انجمن‌ها و کانون‌هایی غیر از کانون خانواده برای پیوستن و تعلق یافتن جوانان به آن‌ها و غیره بر این پدیده تأثیرگذارند و این شکاف را روز به روز بیشتر می‌کنند.

شبکه‌های اجتماعی موجب افزایش ارتباطات اجتماعی شده است. نگرانی در مورد تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر روابط خانوادگی ازجمله ارتباط همسران و ارتباط والدین با فرزندانشان وجود دارد. استفاده از شبکه‌های اجتماعی توسط جوانان ایرانی، سبک زندگی آنان را تغییر داده است. خودنمایی و زندگی ویترینی از نتایج منفی شبکه‎‌های اجتماعی است. « سایت الکسا» اعلام کرده است که ایرانیان بزرگترین گروه مخاطبان «وایبر» را در جهان تشکیل می‌دهند. بحث‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، جوک، لطیفه، عکس، فیلم، موسیقی، قصه خوانی، نقد و بررسی داستان و ... مهمترین موضوعات در فضای مجازی است.

تغییرات بنیادین تحت تأثیر شبکه‌های اجتماعی در ارزش‌ها، ساختار، سبک زندگی و نگرش‌های ایرانیان ایجاد شده است. زمانی عکس‌های خصوصی و خانوادگی و روابط حریم مشخصی داشت و ورود افراد غریبه به خانه را بد تلقی می‌کردند، اما حالا، حتی خصوصی‌ترین مسائل زندگی و لحظه‌های خودمانی نیز در شبکه‌های اجتماعی انتشار می‌شود. جامعه ایران در نتیجه گسترش و بسط شبکه‌های اجتماعی «برون‌گرا» شده است. شبکه‌های اجتماعی مجازی تصویر شفاف‌تر از زندگی ایرانیان ارایه می‌دهد.

ایجاد سوء تفاهم و سرد شدن روابط زوجین از نتایج و تبعات منفی شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک و وایبر است. طلاق و افزایش آن نیز نتیجه شبکه‌های مجازی است. به طوری که از هر پنج پرونده طلاق در آمریکا یکی مربوط به شبکه‌های اجتماعی است.(وایبر) شبکه‌های اجتماعی همسران ناراضی یا ناخشنود را وسوسه می‌کند تا در جستجوی افراد دیگری مانند دوستان، همکلاس‌های سابق، دوستان صمیمی دوران کودکی یا دوستان جدیدی برآیند که بالقوه زمینه خیانت به همسران فعلی را فراهم می‌کند.

شبکه‌های اجتماعی فاصله‌ها را برداشته است و افراد دوست و آشنا را در اقصی نقاط جهان به فاصله چند کلیک با نگاه داشتن میکروفن موبایل نزدیک کرده است. زندگی افراد را هم در معرض دیدن هم گذاشته است و افراد بیش از گذشته امکان مقایسه دارند وضعیت زندگی، ماشین، خانه و ...

شبکه‌های اجتماعی اگرچه با گرد هم آوردن دوستان می‌توانند به افزایش ارتباطات انسانی کمک کنند اما تجربه، نشان می‌دهد این شبکه‌ها روابط دوستی افرادی را که در فاصله‎‌های جغرافیایی دور هستند، مستحکم‌تر می‌کند، اما بر روابط دوستی افرادی که در فواصل جغرافیایی نزدیک هستند، تأثیر منفی دارد.

بلوتوث‌های مخرب، پیامک‌های مستهجن، دوستی‌های خیابانی، تزلزل ارزش‌ها و ارتباطات غیرمناسب، ارتباطات نامشروع، عشق‌های مجازی، فرقه‌های نوظهور انحرافی، عشق‌های مثلثی، از بین رفتن قبح روابط نامتعارف، مصرف مشروبات الکلی، چت روم‌ها، کلاهبرداری و سوء استفاده از دختران و پسران، ارائه شخصیت‌های دروغین، ازدواج‌های اینترنتی، طلاق، هرزنگاری، هم‌جنس‌گرایی، فرار از منزل، فساد و فحشاء، ایجاد شبهه در عقاید افراد، سرقت اطلاعات و اخاذی و ... از پیامدهای منفی گسترش و رواج شبکه‌های اجتماعی در بین نوجوانان و جوانان می‌باشد.

نتایج یک تحقیق، نشان می‌دهد که حدود 20 درصد از طلاق‌های فعلی به دلیل شکل‌گیری این گونه روابط (در فضای مجازی بعد در فضای واقعی) رخ می‌دهد. فیس‌بوک و سایر شبکه‌های اجتماعی بر کیفیت رابطه زناشویی و طلاق تأثیر معناداری دارد.

تعداد کاربران اینترنت در ایران در سال 1384 ، 7 میلیون نفر و در سال 1392 ، 36 میلیون نفر بوده است. که رشد قابل توجهی - بیش از 500 درصدی- را نشان می‌دهد. که در همین بازه زمانی، افزایش نسبت طلاق به ازدواج نیز از 10 درصد به 18 درصد بوده است. شبکه‌های اجتماعی مجازی میهمان ناخوانده خانواده‌های ایرانی شده است و زندگی دوم ایرانیان را تشکیل داده است.

دیگر خبری از جمع شدن اعضای خانواده‌ها و میهمانی‌ها دور هم نیست، بلکه دوری اعضای خانواده‌ها به خصوص زن و شوهر از یکدیگر و به دنبال آن طلاق نتیجه حضور شبکه‌های اجتماعی، گوشی‌های تلفن همراه، تبلت‌ها و لپ‌تاب‌ها است. و افرادی که گوشی به دست در احوال خودشان سیر می‌کنند.

فضای مجازی نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی هستند، با اینکه عمر خیلی زیادی ندارند، اما به خوبی توانسته‌اند در زندگی مردم جا باز کنند. مردم بسیاری در سنین مختلف و از گروه‌های اجتماعی متفاوت در فضای مجازی کنار هم آمده‌اند و از فاصله‌های بسیار دور در دنیای واقعی از این طریق باهم ارتباط برقرار می‌کنند.

امروزه خانواده ایرانی در سبد فرهنگی خود با شبکه‌های ماهواره‌ای، فضای مجازی، رسانه‌های مدرن و ... مواجه است که هر کدام به نوبه خود بخشی از فرآیند تأثیرگذاری در خانواده را هدف گرفته‌اند. عادی سازی خیانت همسران به یکدیگر، عادی جلوه‌دادن روابط جنسی دختر و پسر پیش از ازدواج، ترویج خانواده‌های بی‌سامان ولجام گسیخته در مقابل ساختار خانواده، ترویج فرهنگ ازدواج سفید و ... پیام‌های مشترک این شبکه‌های اجتماعی می‌باشد.

گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از جمله آن، می‌توان به این موارد اشاره کرد: کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد تکنولوژی، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو  و ...

در بحث ازدواج، رشد و گسترش استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی مسائلی مانند ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، افزایش روابط دختر و پسر در زمان نامزدی بدون عقد، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و و زنان و … را به وجود آورده است. تغییراتی که ناشی از بسط و رواج استفاده از شبکه‌های اجتماعی در حوزه دینی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت، کم‌رنگ‌شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی و ... است.

میزان استفاده از اینترنت و شبکه‌های مجازی چنان رو به گسترش است که نسل کنونی را نسل شبکه یا نسل اینترنت یا نسل وب سایت نام نهاده‌اند. نسل اینترنت تماس با دوستان و سرگرمی را نسبت به تماس با خانواده به عنوان دلیل عضویت در شبکه‌های اجتماعی مجازی ذکر می‌کنند. جذابیت‌ها و ویژگی‌های خاص فضای مجازی آن را به محیطی برای تعاملات اجتماعی مبدل کرده است. جهان مجازی شکل دیگری از جهان واقعی است.

فضای مجازی به عنوان یکی از ویژگی‌های زندگی مدرن امروزی تعریف شده است که همانند هر پدیده دیگری دارای جنبه‌ها و اثرات مثبت و منفی می‌باشد. در پس این جامعه‌ی شبکه‌ای یا مجازی، تغییر ماهیت مراودات اجتماعی به شکل جوامع مجازی و معاشرت‌های الکترونیکی از طریق متون الکترونیک و سیستم چند رسانه‌ای به عنوان محیط نمادین پدید آمده است که باعث پیدایش نوعی ناامنی اجتماعی و آسیب‌های نوپدید در فضاهای مجازی شده است.

به نظر می‌رسد گذار از سنت به مدرنیته، شرایط آنومیکی28 (نابسامانی اجتماعی یا فقدان هنجار) در جامعه تولید کرده که این شرایط به رشد و گسترش آسیب‌ها کمک می‌کند. در حال حاضر در جامعه ایران رشد آسیب‌های نوپدید با توجه به وسعت حجم کاربران سریع بوده و نگران کننده است. سیستم‌های جدید ارتباطی (شبکه‌های مجازی) آسانتر، ارزان‌تر و در دسترس‌تر است و به همین دلیل، استفاده از این فناوری‌های نوین برای کاربران جذاب‌تر است.

علاوه بر این، کمبود ارتباطات میان فردی در جامعه به راحتی از طریق این سیستم جبران می‌شود. از مهمترین دلایل گسترش رو به افزون آسیب‌های جدید و نوپدید ناشی از فناوری‌های نوین و شبکه‌های مجازی، نبود آموزش از سوی خانواده و نظام آموزشی (مدارس و دانشگاه‌ها) به کودکان، نوجوانان و جوانان و عدم فرهنگ سازی صحیح است.

یکی از زمینه‌های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولاً نارضایتی از زندگی مشترک، فضای مجازی و رویاگونه است که تحت تأثیر تولیدات که تحت تأثیر تولیدات رسانه‌ای به وجود آمده و باعث آن شده تا سطح توقع و ارضاء از زندگی مشترک را به خصوص در میان نسل جوان بالا ببرد. تحت تأثیر این فضا، آنچه جوان باید از زندگی مشترک انتظار داشته باشد به نوعی تحریف می‌شود. نارضایتی از زندگی طرفین به سردی گراییدن روابط عاطفی و سرانجام خیانت و طلاق می‌انجامد.

جذابیت و فریبندگی اینترنت و شبکه‌های مجازی در محیط خانواده باعث از هم گسیختگی ازدواج، روابط زناشویی و روابط والدین – فرزندی شده است.

شبکه‌های اجتماعی نقش گفتگو را کم رنگ کرده و زنگ خطر جدی را برای ارتباطات انسانی به صدا درآورده است. معاشرت‌های اجتماعی تبدیل به معاشرت‌های الکترونیکی شده است. استفاده زیاد از اینترنت و فضای مجازی با پیوند ضعیف اجتماعی مرتبط است. استفاده و تکیه بیش از حد به فضای مجازی مشکلات روانی از قبیل تشویش، افسردگی، عدم اعتماد به نفس، اعتیاد اینترنتی، اضطراب، منفی کاری، پنهان کاری، جدایی از جامعه، طلاق عاطفی، شکست‌های تحصیلی، مشکلات مالی و ... به وجود می‌آورد.

استفاده مفرط از اینترنت، فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی فرد را به صورت کامل از زندگی واقعی و روابط فردی واقعی منزوی می‌سازد و این امر باعث می‌شود فرد زندگی شخصی خود را نادیده گرفته و از آن غفلت نماید. احساسات رو به تزاید افسردگی، نومیدی، سرخوردگی، از خود بیگانگی، گناهکاری، شرمساری و خشم می‌تواند از علایم هشدار دهنده استفاده آسیب‌زا از فضای مجازی باشد. که فرد ممکن است این احساسات را با فضای زندگی اینترنتی و یا زندگی واقعی پیوند دهد و به دوگانگی شخصیتی منجر شود که این مسأله در نوع چگونگی روابط با اعضای خانواده تأثیر می‌گذارد.

عدم توجه کافی والدین به فرزندانشان می‌تواند یکی از دلایل روی آوردن آنها به شبکه‌های مجازی باشد. آسان‌ترین، در دسترس‌ترین و در عین حال محرمانه‌ترین فضا جهت ایجاد رابطه بین دو جنس، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی است. پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان بسیار مهم می‌باشد. اکثر والدین به دلیل عدم آشنایی با اینترنت و ظرفیت‌های آن و شبکه‌های اجتماعی مجازی و فناوری‌های نوین ارتباطی از رفتارهای آنلاین فرزندانشان در فضاهای مجازی اطلاعی ندارند.

همین مسأله راه را برای شکارچیان اینترنتی باز می‌کند تا راحت‌تر بتوانند طعمه‌های خود را از میان افرادی انتخاب کنند که به نوعی دچار انواع آسیب‌های اجتماعی هستند و بدون در نظر گرفتن تهدیدات و معایب این فضا به دنبال گشت و گذار و تفریح در آن هستند. صیادان اینترنتی افرادی آگاه و آشنا با فناوری‌های نوین هستند که با هنرمندی تمام خود را افرادی موجه معرفی می‌کنند و چون در فضای مجازی امکان شناسایی آنها وجود ندارد، از کاربران ساده و ناآشنا به این محیط سوء استفاده می‌نمایند.

به طور خلاصه، پیامدها و اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی مجازی بر فرد و خانواده عبارتند از:

1ـ شکل‌گیری و ترویج سریع شایعات و اخبار کذب

2ـ تبلیغات ضد دینی و القای شبهات در عقاید افراد

3ـ نقض حریم خصوصی افراد

4ـ انزوا و دور ماندن از محیط‌های واقعی اجتماع

5ـ تأثیرات منفی رفتاری که فرد با عضویت در هر شبکه اجتماعی درگیر نوع خاصی از فرهنگ ارتباطاتی می‌شود نظیر برخورد، تکیه کلام، اصطلاحات مخصوص، رفتار، تیپ شخصیتی و ظاهری و ...

6ـ مصنوعی شدن ارتباطات و از بین رفتن روابط صحیح اجتماعی

7ـ تضعیف نهاد خانواده و صله ارحام

8ـ بی‌هویتی ، بحران هویت و اختلال شخصیت در بین نوجوانان و جوانان

9ـ جرأت و جسارت ارتکاب جرم به خاطر ناشناخته بودن در محیط سایبری

10ـ اعتیاد رفتاری به اینترنت، چت و شبکه‌های اجتماعی که نتیجه آن افسردگی، اضطراب، بی‌خوابی، کاهش روابط اجتماعی با اطرافیان، انزوا، مختل شدن فعالیتهای روزمره، رها کردن شغل (بیکاری) و ... است.

11ـ فریب و بهره کشی جنسی

12ـ تلف شدن وقت جوانان و فاصله گرفتن آنها از واقعیت

13ـ سوء استفاده از پروفایل‌ها و سایت‌های دوست یابی

14ـ آسیب‌های سوء استفاده از اطلاعات داخل رایانه‌های خصوصی مردم

15ـ دوستی‌های بدون مرز و ضابطه

16ـ قرار دادن فایل‌های مبتذل در دسترس عموم کاربران

17ـ انتقال هنجارها و نرم‌های ارزشی و اخلاقی غربی

18ـ وابستگی شدید روانی و فکری به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی

19ـ آسیب‌های جسمانی از قبیل فشارهای عصبی، چاقی، انزوا، چشم درد و ...

20ـ گسست فکری و عاطفی: با ورود اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به درون خانواده‌ها بین والدین و فرزندان جدایی فکری، عاطفی و فیزیکی رخ می‌دهد و پیشرفت خیره کننده فناوری تأثیرات محسوس و نامحسوس زیادی را بر زندگی خانواده‌ها به ویژه دختران و بانوان گذاشته است.

21ـ تهدید بنیان‌های خانواده و نارضایتی‌های خانوادگی مانند افزایش سن ازدواج، تجرّد جوانان، طلاق، فرار از منزل، فحشا، سردی روابط زن و شوهر و سایر مسایل و مشکلات خانوادگی ...

22ـ گسترش ارتباطات نامتعارف بین نوجوانان و جوانان

23ـ تعارض ارزش‌ها

24ـ تغییر سبک زندگی و ذایقه جوانان

25ـ شکل گیری خرده فرهنگ‌های مختلف

26ـ تضعیف اعتقادات و گسترش شبهات فکری

27ـ رواج سطحی نگری فکری

28ـ انحرافات جنسی و اختلالات جنسی

29ـ گسترش اباحه گری عملی

30ـ گریز از واقعیت و ...

به منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی نوپدید فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی راهکارهایی به شرح ذیل پیشنهاد می‌شود که در صورت اجرای به موقع و مناسب می‌تواند ثمربخش واقع شود:

1ـ ریشه آسیب‌های نوپدید فضای مجازی در مدیریت این فناوری‌هاست که در این حوزه نیازمند مدیریت کارآمد برای هدایت و شناسایی این فناوری‌ها هستیم.

2ـ در زمینه استفاده از فناوری‌های نوین برخورد مقابله‌ای و قهری چاره کار نیست و نیاز به فرهنگ‌سازی دارد و مانند کشورهایی مثل کانادا و استرالیا نحوه استفاده مناسب و صحیح از فضای مجازی به کاربران در گروه‌های مختلف سنی آموزش داده شود.

3ـ برگزاری جلسات آموزشی از سوی مصادر امور فرهنگی به منظور آشنا نمودن و اطلاع‌رسانی به والدین و خانواده‌ها در مورد فناوری‌های جدید به ویژه اینترنت و شبکه‌های اجتماعی مجازی.

4ـ برگزاری کلاس‌های آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها در جهت آگاهی دادن به کودکان، نوجوانان و جوانان در مورد مزایا و معایب فناوری‌های جدید و نحوه‌ی استفاده صحیح از آنها.

5ـ تشویق فرزندان و ایجاد جذابیت در نوجوانان جهت شرکت در فعالیت‌های اجتماعی و تقویت این گونه رفتارها توسط والدین.

6ـ استفاده از ظرفیت‌هایی مانند رسانه‌های دیداری و شنیداری، روزنامه‌ها، مجلات و نشریات برای نهادینه شدن فرهنگ سایبری.

7ـ آموزش و پرورش با گنجاندن موارد پیشگیری در برنامه‌های درسی به نوجوانانی که در معرض مخاطرات اجتماعی هستند، توجه نماید.

8ـ فراهم نمودن مکان‌های تفریحی و ورزشی سالم و کم هزینه برای نوجوانان و جوانان جهت گذراندن اوقات فراغت در محلات شهر.

9ـ ساخت و پخش فیلم‌ها و سریال‌ها و برنامه‌هایی با موضوع فضای مجازی و بررسی معایب و مزایای آن.

10ـ پخش آگهی‌های آموزنده از سوی ارگان‌های فرهنگی نظیر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان تبلیغات اسلامی در رادیو و تلویزیون در جهت افزایش آگاهی خانواده‌ها در خصوص خطرات ناشی از اینترنت و فضای مجازی.

11ـ گذراندن اوقات بیشتری با فرزندان در فضای بیرون از خانه به طوری که فرزندان از نظر عاطفی و روانی، احساس خلاء نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه نبرند.

12ـ طراحی و تدوین بخشی در کتاب‌های درسی در ارتباط با آشنایی دانش‌آموزان با فناوری‌های جدید، اینترنت و خطرات بالقوه‌ی آنها.

13ـ استفاده از آموزه‌های دینی از جمله امر به معروف و نهی از منکر به عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص.

14ـ هنجار سازی‌های مثبت و ترویج فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی.

15ـ آگاهی رسانی و آشنا نمودن نوجوانان و خانواده‌ها درباره قانون، حقوق و مسوولیت‌هایی که در لوای قانون دارند.

16ـ وضع قوانین سخت‌گیرانه‌تر جهت برخورد با مجرمان و جرایم اینترنتی و اجرایی نمودن این قوانین. به عنوان مثال «قانون حفاظت از دانش‌آموز امی هستیر»29 معروف به «قانون میسوری فیس‌بوک» هرگونه گفتگوی خصوصی بین معلمان و دانش‌آموزان را در فیس‌بوک منع می‌کند.

17ـ والدین باید تا حدودی به فناوری‌های روز دنیا مسلّط بوده و نسبت به شیوه‌های جدید ارتباط فرزندان خود، تهدیدات و آسیب‌های ناشی از اینترنت و فضای مجازی آگاهی و شناخت کافی و لازم را داشته باشند تا از انجام بسیاری از جرایم و ارتباطات پنهانی آنان جلوگیری به عمل آید.

18ـ پخش برنامه‌های کوتاه آموزشی درباره مزایا و معایب اینترنت و فضای مجازی از زبان هنرمندان و ورزشکاران محبوبی که عموماً جوانان آنها را الگوی خود قرار می‌دهند.

19ـ آگاهی بخشی و آگاه کردن مردم از طریق بسیج کردن همه امکانات موجود.

20ـ استفاده از امکانات دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه برای برگزاری همایش‌های تخصصی.

21ـ استفاده از ظرفیت‌های مساجد و شبکه تبلیغ اعم از روحانیون، مبلغین، ائمه جماعات مساجد و ...

22ـ تحکیم و تقویت مبانی اعتقادی، فکری و عقیدتی جامعه خصوصاً جوانان از طریق نهادهای فرهنگی.

23ـ برنامه‌ریزی برای آموزش تخصصی مردم خصوصاً جوانان برای ورود به فضای مجازی و ابراز وجود و ارایه برنامه‌های دینی و ملی جذاب.

24ـ ایجاد اشتغال برای جوانان بیکار به ویژه تحصیل کردگان دارای مهارت و تخصص.

25ـ انجام تحقیقات کاربردی و یافتن مشکلات با توجه به فرهنگ بومی هر استان جهت ارایه راه حل‌های لازم در خصوص رفع مشکلات موجود ضرورت دارد.

26ـ تشکیل «شورای آینده نگری» در استان‌ها به منظور رصد، آسیب شناسی، پیش بینی و برنامه‌ریزی در خصوص ورود و سیمای مصرف فناوری‌های جدید ارتباطی.

27ـ قانون گذاری به منظور تعیین وظایف نهادها و دستگاه‌های فرهنگی و غیر فرهنگی در فضای سایبر و احیاناً تشکیل نهادهای ضروری برای پیشگیری و مبارزه با آسیب‌های نوپدید مرتبط با فناوری‌های اطلاعات.

28ـ آگاهی و هوشیاری پلیس سایبری در مورد انواع جدید جرایم رایانه‌ای و گشت در فضای مجازی و کمک به افرادی که در معرض خطر هستند.

29ـ والدین، مربیان، معلمان و مسوولان فرهنگی، تربیتی و آموزشی می‌توانند نقش مهمی در جلوگیری از تهدیدات سایبری و ایجاد جهان آنلاینی مهربان‌تر یا آنچه که به اصطلاح «مهربانی سایبری» خوانده می‌شود، ایفا نمایند.
 

نتیجه گیری

ارتباط از طریق فضای مجازی در سال‌های اخیر جایگاه قابل توجهی در بین نسل جوان جامعه ما پیدا کرده است. شبکه های اجتماعی در ابعاد مختلف زندگی افراد (فردی و اجتماعی) تأثیرگذارند. در شکل دهی به هویت نقش دارند و حتی روی ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جوامع هم تأثیرگذارند.

امروزه با توجه به نقشی که تاکنون در ابعاد مختلف زندگی داشته‌اند، نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت. در حال حاضر اینترنت ابزاری مناسب برای توسعه‌ی افکار و اندیشه‌های بشری محسوب می‌شود به شرط آن که در راه صحیح استفاده شود. افراد باید برای ورود به دنیای مجازی اطلاعات کافی در اختیار داشته باشند تا دچار مشکلات مالی و اجتماعی نشوند. ارتباطات سالم در فضای مجازی و لزوم هوشیاری جوانان و خانواده‌ها نسبت به تهدیدات فضای سایبری در درجه‌ی نخست اولویت قرار دارد.

پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و توجه والدین به رفتار فرزندان بسیار مهم می‌باشد و برای جلوگیری از هم پاشیدگی خانواده‌ها، والدین باید تا حدودی به فناوری های روز دنیا مسلط باشند و آگاه باشند که تغییر در رفتار فرزندان به معنای ایجاد تغییر در طرز فکر آنهاست و هنگامی که بنیان فکری و شخصیت آنها به صورت ناصحیح شکل گیرد، راه نفوذ شیادان به حریم خصوصی افراد و محیط امن خانواده باز می‌شود. لذا، چنانچه خانواده ها نسبت به شیوه های جدید ارتباط فرزندان خود آگاهی و شناخت کافی و لازم را داشته باشند، از انجام بسیاری از جرایم و ارتباطات پنهانی آنان جلوگیری به عمل می‌آید.
 
پی نوشت ها
Information Technology-1
2-  Cyber Space
3- Second Life
4- Cyber Life
5- Viber
6- Line
7- Whats App
8- Tango
9- Bee Talk
10- Facebook
11- Twitter
12- Linkedin
13- My Space
14- Ning
15- Telegram
16- Cyber Social Networking Sites
17- Virtual Life
18- Identity Formation
19- Attitude
20- Life Style
21- Magic Bullet
22- Communication
23- Information
24- Transmission And Consumer Information
25- Cyber Space
26- WWW  یا  World Wide Web
27- Chat Room
28- Anomie
29- The Amy Hestire Student Protection Ac


منبع: سایت پژوهه